Eνας πολιτικός φιλόσοφος που επανέφερε την ατομική ελευθερία στο προσκήνιο
Tου Αριστείδη Ν. Χατζή
O John Rawls, ο μεγαλύτερος πολιτικός φιλόσοφος του 20ού αιώνα, απεβίωσε στις 24 Νοεμβρίου σε ηλικία 81 ετών. Τα τελευταία χρόνια, σοβαροί λόγοι υγείας του είχαν απαγορεύσει την εργασία αλλά και την ολοκλήρωση της επεξεργασίας της περίφημης θεωρίας του περί δικαιοσύνης, που είχε πρωτοδιατυπώσει το 1958. Ο Rawls έγινε ευρύτερα γνωστός το 1971, όταν δημοσιεύθηκε το περίφημο έργο του «A Theory of Justice» (ελληνική μετάφραση: «Θεωρία της Δικαιοσύνης», εκδόσεις Πόλις 2001 – βλ. την παρουσίαση του βιβλίου στην «Κ» 21/4/2002). Iσως το σημαντικότερο έργο πολιτικής φιλοσοφίας του περασμένου αιώνα, επέδρασε καταλυτικά και στον χώρο της φιλοσοφίας του δικαίου αλλά και της ηθικής φιλοσοφίας. Ορίζοντας ο Rawls τη δικαιοσύνη ως το σύνολο των κανόνων δόμησης μιας κοινωνίας όπου άνθρωποι με διαφορετικές αντιλήψεις και στόχους μπορούν να συνυπάρξουν, να συνεργαστούν και να δημιουργήσουν ατομικά και κοινωνικά αγαθά, θεωρεί πως η συνεργασία αυτή πρέπει να διέπεται από κανόνες που στηρίζονται στη συναίνεση. Πώς μπορεί να επιτευχθεί μια ευρύτερη συναίνεση σε μια σύγχρονη φιλελεύθερη, ανεκτική και ιδιαίτερα ετερογενή κοινωνία;
Σε «κοινωνικό κενό»
Στην παράδοση του κοινωνικού συμβολαίου, ο Rawls κάνει ένα πείραμα σκέψης: ο δημόσιος διάλογος θα πρέπει να διεξαχθεί στην «αρχική θέση», πίσω δηλ. από ένα πέπλο άγνοιας, όπου τα άτομα δεν γνωρίζουν τίποτε που θα μπορεί να τους επηρεάσει (φύλο, πλούτο, φυλή, χρώμα, θρησκεία, ικανότητες, φυσική ομορφιά). Σε τι είδους κανόνες θα καταλήξουν τα άτομα σε ένα παρόμοιο «κοινωνικό κενό»; Ο Rawls πιστεύει πως τα περισσότερα άτομα, φοβούμενα για τη δική τους μελλοντική θέση, θα επιλέξουν να εξασφαλίσουν ένα όσο γίνεται υψηλότερο βαθμό ελάχιστης εγγυημένης ευημερίας γι’ αυτούς που θα είναι περισσότερο άτυχοι.
Σε μια ιδιαίτερα επεξεργασμένη θεωρητική κατασκευή, ο Rawls υποθέτει πως τα ορθολογικά άτομα πίσω από το πέπλο θα επιχειρήσουν να κατοχυρώσουν κατ’ αρχήν τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία που μπορεί να είναι συμβατή με ίσο βαθμό ελευθερίας για όλα τα υπόλοιπα άτομα. Η ελευθερία μπορεί να περιοριστεί μόνο προς χάριν της ίδιας της ελευθερίας. Αν δηλαδή περιοριστεί η ελευθερία ενός ατόμου, αυτό πρέπει να γίνει μόνο με σκοπό την αύξηση της συνολικής ελευθερίας. Η κοινωνική δικαιοσύνη, επίσης, θεωρείται σημαντικότερη της οικονομικής αποτελεσματικότητας. Eτσι, η ανισότητα των ευκαιριών γίνεται αποδεκτή μόνον εφόσον αποβαίνει τελικώς προς όφελος αυτών που θα έχουν τις λιγότερες ευκαιρίες. Για τον Rawls, όλα τα σημαντικά κοινωνικά αγαθά (ελευθερία, ευκαιρίες, εισόδημα, πλούτος, αυτοσεβασμός κ.λπ.) πρέπει να διανεμηθούν ισομερώς, εκτός αν μια άνιση διανομή τους ωφελεί τελικά αυτόν που αδικείται από τη διανομή.
Φιλελεύθερη σκέψη
Είναι λοιπόν φανερό πως λανθασμένα ο Rawls θεωρήθηκε απλώς ως ο θεωρητικός του «κράτους πρόνοιας», καθώς κινείται ξεκάθαρα μέσα στα όρια της κλασικής φιλελεύθερης πολιτικής σκέψης και επιχειρεί να συμβιβάσει τα ατομικά δικαιώματα με την ισότητα των ευκαιριών και την οικονομική αποτελεσματικότητα. Στόχος του δεν είναι μόνο η κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά και η κοινωνική ευημερία. Η σαφής τοποθέτηση του Rawls στη φιλελεύθερη παράδοση είναι εμφανέστερη στο μεταγενέστερο έργο του «Πολιτικός Φιλελευθερισμός» (1993, ελληνική μετάφραση 2003, εκδόσεις Μεταίχμιο), όπου ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το πρόβλημα των ατομικών δικαιωμάτων στο πλαίσιο μια σύγχρονης πλουραλιστικής (ιδίως πολιτισμικά) κοινωνίας. Για τον Rawls, το φιλελεύθερο κράτος πρέπει να είναι ουδέτερο και ανεκτικό, να μην παρεμβαίνει στην ιδιωτική σφαίρα, να εξασφαλίζει την αυτονομία των πολιτών και να προωθεί ένα μίνιμουμ συναίνεσης μέσω του δημοσίου διαλόγου.
Δύο ακόμη σημαντικά του έργα είναι «Το Δίκαιο των Λαών» (1999, ελληνική μετάφραση, εκδόσεις Ποιότητα 2002) και «Η Δικαιοσύνη ως Ακριβοδικία» (2001, ελληνική μετάφραση 2003, εκδόσεις Πόλις). Το 1999, με τη βοήθεια μαθητών και συνεργατών του, κυκλοφόρησαν σε τόμο οι σημαντικότερες επιστημονικές εργασίες του και το 2000 μια σειρά διαλέξεών του για την ιστορία της ηθικής φιλοσοφίας. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε 27 γλώσσες.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο θάνατος του Rawls συνέβη δέκα μήνες έπειτα από τον θάνατο του συναδέλφου του στο Χάρβαρντ Robert Nozick (θεωρητικού του «ελάχιστου κράτους»). Οι δυο τους έθεσαν τους όρους της συζήτησης στην πολιτική φιλοσοφία τα τελευταία τριάντα χρόνια και κατόρθωσαν να ανανεώσουν τη φιλελεύθερη πολιτική σκέψη, επαναφέροντας την ατομική ελευθερία στο επίκεντρο της σύγχρονης πολιτικής σκέψης.
Σπουδές και τίτλοι
Ο John Rawls γεννήθηκε στη Βαλτιμόρη και μεγάλωσε στο Κονέκτικατ. Ολοκλήρωσε τις βασικές σπουδές του στο Πρίνστον το 1943 και για δύο χρόνια υπηρέτησε στο αμερικανικό πεζικό, συμμετέχοντας σε αποστολές στη Νέα Γουινέα, στις Φιλιππίνες και στην Ιαπωνία. Με το τέλος του πολέμου επέστρεψε στο Πρίνστον για να συνεχίσει τις σπουδές του σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Το 1950 έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα στην ηθική φιλοσοφία και παρέμεινε στο Πρίνστον έως την εκλοhttp://www.blogger.com/img/blank.gifγή του ως επίκουρου καθηγητή στο Κορνέλ, όπου και παρέμεινε μέχρι το 1959. Το 1960 έγινε τακτικός καθηγητής φιλοσοφίας στο MIT, όπου δίδαξε μόνο για δύο χρόνια, αφού το 1962 εξελέγη καθηγητής στο Χάρβαρντ. Εκεί παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του, δηλαδή για 30 χρόνια. Το 1979, το Χάρβαρντ τον τίμησε με τον τίτλο «University Professor», δηλαδή καθηγητή του συνόλου του πανεπιστημίου και όχι μόνο του τμήματος φιλοσοφίας (τη μεγαλύτερη διάκριση στα αμερικανικά πανεπιστήμια). Υπήρξε μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών, της Βρετανικής και της Νορβηγικής Ακαδημίας, διετέλεσε πρόεδρος της Αμερικανικής Φιλοσοφικής Eνωσης και πολλών άλλων επιστημονικών οργανώσεων, τιμήθηκε δε με αναρίθμητες διακρίσεις.
kathimerini
O κ. A. Xατζής είναι λέκτορας Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου